وب سایت موسسه فرهنگی هنری فرهنگ عاشورا – دزفول عاشورا و امام حسین
نوشته های مرتبط
بررسی عنوان کتاب‌های شعر عاشورایی کودک و نوجوان
موضوع نوشتار حاضر بررسی عنوان مجموعه‌های شعری عاشورایی کودکان است و هدف از آن بررسی عناصر و واژگان مهم در نام مجموعه‌هاست. باید توجه داشته باشیم که نام یک کتاب خط اصلی تفکر نویسنده و مجموعه آفرینندگان اثر را مشخص می‌کند. نام کتاب‌هابه‌صورت معمول، اولین ارتباط میان کتاب و خواننده را به وجود می‌آورد. خواننده اولین واژگانی که از کتاب می‌خواند نام کتاب است. در کتاب‌های کودکان، به‌ویژه خردسالان، این ارتباط همواره با تصویر روی جلد همراه است و عنوان و تصویر روی جلد در کنار هم با مخاطب اولین ارتباط را برقرار می‌کنند. یک نام خوب، باید بتواند حال و هوای کلی اثر را ترسیم کند و باید برانگیزاننده‌ی اشتیاق مخاطب به خوانش اثر باشد. عنوان نباید به صورتی انتخاب شود که مخاطب با دیدن آن بلافاصله طرح اثر را متوجه شود و به‌کل وقایع و ماجراهای کتاب وقوف یابد.
بررسی نام کتاب‌های شعر عاشورایی کودکان کمک می‌کند تا متوجه شویم چه عناصر و مضامین عاشورایی ازنظر شاعران کودک مهم و اصلی تلقی می‌شوند و حضور عناصر شاعرانه در عناوین و نام مجموعه‌ها چه میزان است.
نگارنده تا آنجا که اطلاع دارد در این موضوع نوشته‌ای ویژه و مستقل منتشرنشده است حتی درزمینه‌ی نام مجموعه‌های شعری بزرگسال هم کم‌سخن گفته‌اند. با این بدیهی است که نام یک مجموعه اهمیت فراوان برای نویسنده و خواننده دارد. نام یک اثر نشان می‌دهد که خط فکر اصلی ذهن نویسنده چیست و حتی با بررسی مجموعه‌های شعری چاپ‌شده در یک دوره‌ی معین می‌توان دریافت که فکر اصلی ذهن شاعران آن دوره چیست. از میان پژوهشگران دکتر شفیعی کدکنی چنین نقدی را از شعر معاصر عرب انجام داده‌اند.(ر.ک.: شعر معاصر عرب)
در این بررسی نام و عنوان۸۳ اثر شعری عاشورایی کودک را از نظر مضمون و ساختار بررسی‌شده است. دامنه‌ی انتشار آثار از ۱۳۷۵ تا ۱۳۹۱ است. در نگاه اول به نظر می‌آید که بیشترین آثار چاپ‌شده مربوط به سال‌های ۸۶-۸۴ است؛ حدود دوسوم آثار زیر عنوان مجموعه(فروست) هستند و نزدیک به سی اثررا صرفاًدو شاعر سروده‌اند. همین نکات کلی نشان می‌دهد که بسیاری از این آثار به‌صورت سفارشی سروده و تهیه‌شده‌اند. در اینجا قصد نداریم سفارشی بودن یا هنری بودن کتاب‌ها را به بحث بگذاریم و در این‌باره اظهارنظر کنیم. نکات مطرح‌شده، از آنجا حائز اهمیت است که ممکن است روند یکسانی در نام‌گذاری کتاب‌های یک نویسنده یا مجموعه‌ی خاص حاکم باشد و نتایج این بررسی را تحت شعاع خود قرار دهد.
مضامین نام‌های کتاب‌های شعر عاشورایی کودکان:
اشعار عاشورایی را براساس موضوع، می‌توان به دو دسته اشعار توصیفی و پیامی تقسیم کرد:
اشعار توصیفی به اشعاری اطلاق می‌شود که در آن‌ها حوادث عاشورا به تصویر کشیده شده، به این معنا که به جنبه‌های عاطفی آن توجه شده باشد.
این اشعار نیز به‌نوبه خود به چند شاخه تقسیم می‌شود که شامل:
زبان حال، نوحه، مدیحه و منقبت است.
…اشعار پیامی نیز به اشعاری گفته می‌شود که غرض از آن بیان آرمان‌ها و اهداف نهضت عاشورا باشد.» بیان اندوه انسان‌ها، طبیعت، ملائکه، بیان فضایل دینی و نسبی اهل‌بیت، بیان حوادث میدان نبرد به صورت جزئی و کلی و گاه بیان علت حوادث، آب و عطش، ذکر شهیدان کربلا و بیان شجاعت‌ها و دلاوری‌های آن‌ها از دسته موضوعاتی هستند که در ذیل عنوان اشعار پیامی گنجانده می‌شوند.(عاشورا در آیینه شعر معاصر، ص۳۵-۳۶) نگارنده معتقد است که چنین تقسیم‌بندی در شعر آیینی و عاشورایی دقیق نیست و چه‌بسا ما با سروده‌هایی روبرو شویم که هر دو جنبه پیام و توصیف را در خود داشته باشند. آمیختگی مضامین این دو دسته بسیار است. اما واضح است، اشعار پیامی بیشترین حجم را در شعر کودک عاشورایی به خود اختصاص داده‌اند که این توجه به پیام واقعه کربلا در نام سروده‌های شاعران به‌وضوح دیده می‌شود.
نکته قابل توجه دیگر آن است که مضمون شعر عاشورایی به دلیل موضوع خاص آن، دارای واژگان مخصوص است. در این نوع شعر ما با حجم بسیاری از واژگان خاص کربلا، نام شخصیت‌ها، مکان‌ها، ابزارآلات جنگی و… روبرو هستیم که شماری از این واژگان در عنوان کتاب‌ها دیده می‌شود. در شعر بزرگسال علاوه بر چنین نام‌هایی ما با اشارات قرآنی و احادیث و روایت‌ها هم روبرو هستیم(شرح منظومه‌ی ظهر، ص۵۴۷-۵۴۸) اما در شعر کودک به دلیل متناسب شدن مضمون شعر با سطح دانش مخاطب، اشارات قرآنی کمتر نمود می‌کنند.
بنابراین با توجه به مطالب گفته‌شده و بررسی‌های صورت‌گرفته، مضمون نامسروده‌های شاعر کودک ازنظر نام شخصیت‌ها، زمان و مکان حادثه، وجود عناصر طبیعی و وجود عنصر آب و تشنگی بررسی‌شده است.
- نام شخصیت‌ها: حادثه کربلا بر محور شخصیت‌های برجسته آن می‌گردد و نام و عملکرد شخصیت‌های مطرح این حادثه همواره در سروده‌های شاعران عاشورایی مطرح بوده است. در شعر بزرگسال بیشتر بر شخصیت امام حسین(ع)، حضرت ابوالفضل العباس و حضرت زینب(س) تأکید می‌شود: «مضمون بخش عمده‌ای از سروده‌های عاشورایی معاصر را جایگاه و عملکرد شخصیت‌های مطرح در واقعه‌ی عاشورا تشکیل می‌دهد؛ امام حسین(ع)، حضرت زینب(س)، حضرت ابوالفضل(ع) و حتی حر، در این بخش از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند…. آنچه پیرامون کیفیت بررسی احوال شخصیت‌های مطرح عاشورا در این سروده‌ها درخور طرح است، این است که در این اشعار، شاعر گاه به‌طور مستقیم و با یادکرد نام شخصیت‌ها، قیام آنان و انگیزه‌ی حرکتشان را به شعر کشیده است، و گاه بدون ذکر نام وصرفاً با اشاره به اهداف خاصی که در قیام آنان وجود داشته، به معرفی غیرمستقیم آنان پرداخته است.»(شعر آیینی و تأثیر انقلاب اسلامی برآن،ص۲۴۹)
یکی از تفاوت‌های شعر عاشورایی کودک با شعر عاشورایی بزرگسال در انتخاب شخصیت‌ها و نحوه سخن از آنان است. در شعر کودک، در کنار شخصیت‌های اصلی حادثه کربلا چون امام حسین(ع)، حضرت ابوالفضل(ع) و حضرت زینب(س)، زندگی و شخصیت کودکان و نوجوانان حاضر در کربلا چون: حضرت علی‌اصغر، حضرت رقیه، حضرت سکینه، قاسم بن الحسن و… بیشتر به تصویر کشیده می‌شود. ضمن آنکه به دلیل مناسب‌سازی اثر با مخاطب، زبان مستقیم و بدون ابهام انتخاب می‌شود؛ درنتیجه می‌بینیم که نام شخصیت‌ها(هم شخصیت‌های بزرگسال واقعه و هم شخصیت‌های کودک)اصلی‌ترین و اولین انتخاب شاعران برای نام اثر خود است.
در نام‌گذاری مجموعه شعر برای کودکان ممکن است نام شخصیت بدون هیچ‌گونه واژه‌ای دیگر حاضر یابد چون: حضرت امام حسین(ع)،امام حسین علیه‌السلام،حضرت ابوالفضل، حضرت زینب(س)،حضرت علی‌اصغر، امام حسین(ع)، عبدالله بن الحسین، طفلان مسلم، حضرت رقیه، امام حسین (ع)، قاسم بن الحسن، ذوالجناح، امام سجاد(ع)
و یا ممکن است همراه با واژه‌ایی دیگر حاضر باشد: امام سوم: حضرت امام حسین علیه‌السلام، پنج‌تن آل عبا: حضرت امام حسین علیه‌السلام،امام باقر در کربلا.
در بعضی از آثار بر جنبه روابط خانوادگی میان شخصیت‌ها تأکید می‌شود: عمه! برم باباجونو ببوسم، نازدانه بابا، دختر خورشید، یادگار برادر، مرا نبوس بابا! و عابدترین پدر دنیا.
در تعدادی دیگر از آثار نام یا صفات شخصیت‌ها در ترکیب‌های مختلف و جمله‌ها قرار گرفته است، چون:قصه‌ی حضرت عباس، بگو ای شام بلا از دل زینب کبری، رقیه تو بهشته، قصه‌ی حضرت رقیه، ابوالفضل باوفا علمدار کربلا، امام حسین و یاران در شهر کوفه.
گاه نیز القاب و صفات شخصیت‌ها در عنوان ذکر شده است: امیر آب، اسیر آب، علمدار، دختر خورشید، سقای تشنه، شیر کربلا، کوچه‌های علمدار.
در عنوان یک اثر هم (منتشر در سال ۱۳۸۹) نام مختار دیده می‌شود: مختار و سرانجام قاتلان کربلا.
۲- زمان و مکان حادثه: کربلا موطن اصلی حادثه عاشورا است و در اشعار عاشورایی توصیفات بسیاری از آن دیده می‌شود،آن‌چنان‌که گاه شاعران به‌طور مستقیم به معرفی این سرزمین پرداخته‌اند.(ر.ک.: عاشورا در آیینه شعر معاصر،ص۲۰۱) همانند شعر بزرگسال، در شعر کودک واژه کربلا حضور پررنگی در اشعار دارد و در نام ۱۶ اثر دیده می‌شود.
به نظر می‌رسد که شاعران تمایل بیشتری به ذکر مکان حادثه شهادت امام حسین(ع) دارند تا یادکردن از زمان واقعه. در عنوان کتاب‌های زیر نام کربلا دیده می‌شود: بچه‌ها بریم به کربلا، فرشته خیال: سفر به کربلا، ابوالفضل باوفا علمدار کربلا، دختر کربلا، امام حسین و یاران در صحرای کربلا، یادگار کربلا، پرستار کربلا، خورشید کربلا، امام باقر در کربلا، سفرنامه کربلا، الفبای کربلا، مختار و سرانجام قاتلان کربلا، قطره‌ای آب و زمین کربلا، شیر کربلا، قصه کربلا(دو مورد) در یک اثر برای گروه سنی ج نیز، نام شهر کوفه است: امام حسین و یاران در راه شهر کوفه.
بااین‌حال واژگان عاشورا و محرم در عنوان۵ اثر است: کاروان خورشید با محرم، محرم، پیغمبر عاشورا، الفبای عاشورا و عصر روز عاشورا. از اشارات غیرمستقیم شاعران به زمان حادثه در عنوان آثار خود می‌توان از کتاب فصل خوب باران یادکرد.
۳- بن‌مایه‌های آب و تشنگی: آن‌گونه که در مقاتل ذکرشده است، در واقعه کربلا، آب فرات بر کاروان امام حسین(ع) بسته شد و کودکان و کاروانیان چندین روز کم‌آبی و تشنگی را متحمل شدند. حضرت ابوالفضل از امام حسین(ع) اجازه می‌خواهد تا برای کودکان آب بیاورد. امام اجازه می‌دهد و ابوالفضل عباس(ع) با دلاوری به آب می‌رسد اما دشمنان اجازه نمی‌دهند آب به کاروان برسد و …این مضمون به گفته‌ی بسیاری از دردناک‌ترین صحنه‌های عاشوراست و مضامین مرتبط با این روایت در ادبیات بسیار نمود یافته است.(ر.ک.:عاشورا در آیینه‌ی شعر معاصر،صص۱۶۲-۱۶۹)
«عطش یکی از دردناک‌ترین حوادث در واقعه‌ی عاشورا به شمار می‌آید. یک تراژدی که در طول تاریخ، عواطف انسانی را تحریک کرده و احساسات بشری را جریحه‌دار ساخته است. این رخداد تلخ و سوزناک با تأثیر بر عواطف شاعران، در سطح گسترده در اشعار عاشورایی انعکاس یافته …است.
در میان شخصیت‌های عاشورا برخی همچون حسین بن علی(ع)، ابوالفضل العباس(ع) و علی‌اصغر دارای بیشترین و نزدیک‌ترین رابطه با آب و عطش هستند. همچنین شاعران در اشعار عاشورایی در پرداختن به عطش، بسیار از فرات یاد کرده‌اند.» (عاشورا در آیینه شعر معاصر،ص۱۶۲) البته باید در نظر داشت که عطش و تشنگی در شعر کودک با تمام کودکان عاشورا همراه است.
این مضمون همچون ادبیات بزرگسال در ادبیات کودکان نیز حضور گسترده‌ای دارد و چندین کتاب با چنین عناوینی وجود دارند: فرات، سقای تشنه، مشک، امیر آب، تشنه دیدار، ماه تشنه‌لب، بچه‌های تشنگی، غنچه‌های تشنه، قطره‌ای آب و زمین کربلا و فصل خوب باران. در ذکر مصیبت حادثه کربلا آب با نام اباالفضل عباس و تشنگی با کودکان کاروان گره خورده است. چنین عناوینی در کتاب‌های چاپ‌شده چند سال اخیر کمتر دیده می‌شود(سه مورد آخر از ده مورد یادشده) و بیشتر در کتاب‌های سال‌های ۸۵-۸۳ به چشم می‌خورد و به نظر می‌رسد که شاعران در سال‌های اخیر کمتر تمایل داشته‌اند مضمون تشنگی کودکان را در مرکز توجه قرار دهند. بااین‌همه باید در نظر داشت که آب و تشنگی، همچنان از مضامین اصلی و مکرر منظومه‌های عاشورایی کودکان است و شاعران به شیوه‌های گوناگون دراین‌بارهسخن گفته‌اند.
۴– بن‌مایه‌های طبیعی: بعضی از منظومه‌های عاشورایی، عناوین خود را از بن‌مایه‌های طبیعی اخذ کرده‌اند. پایه و اساس چنین عناوینی بر تشبیه و استعاره استوار است. تشبیهاتی ساده که به‌راحتی برای کودکان قابل‌درک است. در بعضی از عنوان‌ها، نام شخصیت عاشورایی،همراه با عنصر برگرفته از طبیعت ذکر شود. در تعدادی از این عناوین خورشید است که اشاره به امام حسین(ع) دارد. از این دسته عنوان‌ها می‌توان به این کتاب‌ها اشاره کرد: غنچه‌ی قرمز، لالا لالا یه باغه…یه باغ پر گل، کاروان خورشید با ماه محرم، خورشید کربلا، خورشید آن دشت، لاک‌پشت و ماه، دختر خورشید، ماه تشنه‌لب، اسب بی سوار، خورشید خون، فصل خون مهتاب، غنچه‌های تشنه، شیر کربلا و فصل خوب باران. ماه نیز که در عنوان ماه تشنه‌لب وجود دارد از بن‌مایه‌های مورد علاقه‌ی شاعران عاشورایی است که درباره‌ی آن مضامین بسیار سروده‌اند.
بررسی نام مجموعه‌ها از نظر ساخت نحوی
- عناوین تک‌واژه‌ای: عناوین تک‌واژه‌ای، از واژگانی تشکیل‌شده‌اند که یا نام شخصیت هستند یا یکی از القاب آن‌ها، یا یکی از عناصر مرتبط با عاشورا و معمولاً کتاب محور اصلی شعر و سروده قرار گرفته است. معمولاً در کتاب‌هایی که نام شخصیت به تنهایی عنوان قرارگرفته است، القاب احترام‌آمیز نیز همراه نام ذکر شده است. کتاب‌های این دسته عبارت‌اند از: امام حسین علیه‌السلام، علمدار، حضرت امام حسین(ع)، امام حسین (ع)، حضرت علی‌اصغر عبدالله بن الحسین، محرم، فرات، حضرت رقیه، ذوالجناح، امام سجاد(ع)، مشک، طفلان مسلم، خیمه‌ها، امام حسین(ع)، امام زین‌العابدین، قاسم بن الحسن، حضرت ابوالفضل، حضرت زینب(س) و حضرت علی‌اصغر.
- نام‌های چند واژه‌ای یا ترکیبی: که یا ترکیب اضافی هستند یا وصفی. چند مورد هم ترکیب عطفی دیده‌شده است: غنچه‌ی قرمز، فرشته خیال: سفر به کربلا، کبوتر حرم، کاروان خورشید با محرم، امام باقر در کربلا، پیغمبر عاشورا، الفبای عاشورا، خورشید کربلا، خورشید آن دشت، پرستار کربلا، یادگار کربلا، سقای تشنه، هدیه‌ای از بهشت، لاک‌پشت و ماه، قصه حضرت عباس، قصه حضرت رقیه، دختر خورشید، بهترین حضور، عابدترین پدر دنیا، الفبای کربلا، اسیر کوچک، اشک و لبخند، امیر آب، یادگار برادر، تشنه دیدار، ماه تشنه‌لب، مثل مادر، اسب بی سوار، مثل آسمان، سفرنامه کربلا، خورشید خون، فصل خون مهتاب، بچه‌های تشنگی، کوچه‌های علمدار، غنچه‌های تشنه، مختار و سرانجام قاتلان کربلا، مدد و مهربان، قطره‌ای آب و زمین کربلا، نازدانه بابا، شیر کربلا، عصر روز عاشورا، فصل خوب باران، قصه کربلا و هفتادودو پروانه.
قسمت عمده‌ای از کتاب‌ها در این دسته گنجانده می‌شوند و بیشتر هم ترکیب اضافی در نام‌ها دیده می‌شود و مضاف یا مضاف‌الیه اشاره به زمان، مکان یا یکی از شخصیت‌های حادثه عاشورا دارد. صفت‌های به‌کاررفته به این ترتیب هستند: قرمز، تشنه، خوب، بهترین، عابدترین، کوچک، تشنه‌لب، بی سوار، مظلوم و دلاور. این صفت‌ها یا نشان‌دهنده مصائب خاندان پیامبر در روز عاشوراست یا بیان‌کننده برتری و علو مقام آنان بر دیگران.
- جمله: در سال‌های اخیر توجه به نام‌گذاری با استفاده از جمله، رشد محسوسی داشته است؛ همچون: رقیه تو بهشته، بچه‌ها بریم به کربلا، لالا لالا یه باغه…یه باغ پر گل، بگو ای شام بلا/ از دل زینب کبری، ابوالفضل باوفا علمدار کربلا، دویدم و دویدم/ به کربلا رسیدم، مرا نبوس بابا!، نور هدایت کیه؟ و عمه! برم باباجونو ببوسم. باید در نظر داشت که بسیاری از این نام‌هابراساس جمله‌های رایج ادبیات کودک ساخته‌شده‌اند. دو عنوان هم برگرفته از نوحه‌های مشهور هستند و تنها عنوان‌های مرا نبوس بابا! و عمه! برم باباجونو ببوسم از زبان شخصیت‌های عاشورایینقل‌شده است.
نتیجه‌گیری:
برخلاف جریان اصلی شعر عاشورایی معاصر، عناصر و تصاویر شاعرانه در نام مجموعه‌های شعری عاشورایی ویژه کودکان کمتر به چشم می‌آید. شاعران کودک به دلیل سخن گفتن از شخصیت‌ها و بیان هدف حادثه‌ی کربلا، کمتر به تصویرسازی در عناوین می‌پردازند. در بیشتر آثار-به ویژه کتاب‌هایی که تحت یک مجموعه خاص منتشرشده‌اند- نام شخصیت مورد نظر شاعر به‌صورت مستقیم در عنوان اثر دیده می‌شود. استفاده از بن‌مایه‌های مکرر شعر مذهبی و عدم خلاقیت در نام‌گذاری هم از ایراداتی است که می‌تواندر بعضی از آثار وارد دانست.
کتاب‌نامه:
- انصاری، نرگس: عاشورا در آیینه‌ی شعر معاصر. تهران: مجتمع فرهنگی عاشورا، ۱۳۸۹٫
- شفیعی کدکنی، محمدرضا:شعر معاصر عرب. تهران: سخن، ۱۳۸۰٫
- کافی، غلامرضا: شرح منظومه ظهر. تهران: مجتمع فرهنگی عاشورا، چ دوم، ۱۳۸۸٫
- محدثی خراسانی، زهرا: شعر آیینی و تأثیر انقلاب اسلامی برآن. تهران: مجتمع فرهنگی عاشورا، آذر ۱۳۸۸٫
نویسنده : دکتر فاطمه سعیدفر
