وب سایت موسسه فرهنگی هنری فرهنگ عاشورا – دزفول عاشورا و امام حسین
نوشته های مرتبط
تهیه و تنظیم: مهربان کلیددار، فاطمه فولاد، و با تشکر از آقای محسن ریاضی
زیرنظر مهندس عبدالکریم خاضعی نیا
۲)حمد و ستایش
نگاهی به معنا و مفهوم حمد
حمد ستایش از یک کمال و شکر قدردانی نسبت به انجام کاری است. شکر عبارت از این است که انسان به محض دیدن نعمتی به نعمت دهنده پی ببرد و این نوع شکر در ابعاد وجودی انسان آثار مختلفی دارد: در قلب به صورت خضوع، خشوع، محبت، خشیت و مانند آن نمود می‌یابد. در زبان به شکل ثنا، حمد و ستایش خود را نشان داده و در حیطه عمل و فعل خود را به صورت اطاعت و یا صرف کردن نعمت در راهی که نعمت دهنده می‌پسندد و نشان می‌دهد اما در مورد خداوند به دلیل این که هم نعمت دهنده و هم کمال مطلق است، مفهوم حمد و شکر زبانی یکی می‌شود با این تفاوت که اگر مثلاً از جود و بخشش الهی ستایش شود بدلیل این که از یک کمال تجلیل شده است، حمد است و اگر از یکی از افعال الهی تکجید شود چون جنبه‌ی عملی و فعلی، مورد نظر بوده، شکر به حساب می‌آید. نکته‌ی دیگر این که شکر، تجلیل از فعل است و فعل، خود ناشی از صفت است بنابراین دامنه‌ی شکر، محدودتر از حمد است چرا که حمد، ستایش خداوند است. صرفاً ستایش یک صفت و یا یک فعل الهی.
در روایتی راوی می‌گوید:
«قال سمعت اباعبدالله(ع) یقول: شُکرُ کُلِّ نَعمَهٍ و إن عَظُمَت أن تَحمِدَاللهِ عَزَّوَجَلَّ عَلَیها[۱]»
شنیدم که امام صادق(ع) فرمودند: شکر و قدردانی نسبت به هر نعمت، هر قدر هم که آن نعمت عظمت داشته باشد، این است که خداوند را ستایش کنی.
همان‌طور که ملاحظه می‌شود«حمد» در اینجا مساوی‌است با «شکر» خدا؛ یعنی ستایش از کمال خداوند مساوی است با قدردانی از او. دقت کنید!ستایش از خدا مساوی است با قدردانی از او، آن‌گاه که خواستی او را قدردانی کنی کمالش را ستایش کن! بلکه در روایات آمده است: افضل انواع شکر زبانی، حمد خداست؛ یعنی با فضیلت‌ترین شکر لسانی این است که خدا حمد کنی[۲].
اهمیت و جایگاه حمد الهی در آیات قرآن کریم
با نگاهی به قرآن می‌توان دریافت که درجای جای این مصحف شریف آیاتی با محتوای حمد الهی وارد شده است.
که بررسی محتوای این آیات، ما را به نکات ارزشمندی پیرامون حمد الهی رهنمون می‌سازد. از جمله این که فقط و فقط خداوند متعال، ذاتِ مستحق حمد و ستایش است[۳] و همه حمدها و ستایش‌ها به خداوند متعال اختصاص دارد[۴]؛ یعنی هر شکر و سپاسی حتی از مخلوق نهایتا به خالق می‌رسد.
در این آیات همچنین آثاری برای حمد خداوند متعال برشمرده شده مانند:
-رفع اندوه: در آیات ۹۷ و ۹۸ سوره حجر به پیامبر(ص) توصیه می‌شود که برای رفع تنگی سینه که در اثر شکنجهها و سختى‌هایی که از دشمن دید، و نسبت‌هاى ناروایى که از ایشان شنید، به وجود آمده است به تسبیح و حمد خدای متعال بپردازد: ولَقَد نَعلَمُ اَنَّکَ یَضیقُ صَدرُکَ بِما یَقولون * فَسَبِّح بِحَمدِ رَبِّکَ… ما مىدانیم که تو از آنچه [مشرکان] مىگویند، دلتنگ مىشوى. (۹۷) پس [براى دفع دلتنگى] پروردگارت را همراه با سپاس و ستایش تسبیح گوى و… (۹۸)
– صبر : تسبیح و حمد خدا، زمینه ساز دستیابی به صبر، در برابر سختیها می‌گردد چنان که در سوره طه، آیه ۱۳۰ به رسول اکرم(ص) توصیه می‌شود که برای کسب صبر در مقابل آنچه به ناحق به ایشان گفته می‌شود به تسبیح و حمد خدای متعال بپردازد: فَاصبِر عَلى ما یَقولونَ وسَبِّح بِحَمدِ رَبِّکَ قَبلَ طُـلوعِ الشَّمسِ وقَبلَ غُروبِها ومِن ءاناىِ الَّیلِ فَسَبِّح واَطرافَ النَّهارِ…
– مقام رضا:در قرآن، رسیدن پیامبر (ص) به مقام رضا، در گرو تسبیح خدا همراه با حمد او بیان شده است:
وسَبِّح بِحَمدِ رَبِّکَ قَبلَ طُـلوعِ الشَّمسِ وقَبلَ غُروبِها…لَعَلَّکَ تَرضى.( طه/ ۱۳۰)
قرآن کریم همچنین چگونگی حمد الهی و آداب آن را نیز به ما آموزش داده است. به عنوان مثال توصیه شده است که در هنگام حمد الهی نعمتهای خداوند متعال را به زبان آورده برشمریم:
…چنان که در آیه ۴۳ سوره اعراف می‌خوانیم: وقالوا الحَمدُ لِلّهِ الَّذى هَدنا لِهـذا وما کُنّا لِنَهتَدِىَ لَولا اَن هَدنَا اللّهُ…
و یا در سوره ابراهیم، آیه ۳۹ آمده است که: اَلحَمدُ لِلّهِ الَّذى وَهَبَ لى عَلَى الکِبَرِ اِسمـعیلَ واِسحـقَ… جایگاه حمد در کلام
اما یکی از زیباترین آموزه‌های قرآنی درباب حمد الهی این است که بهتر است انسان هر تلاش خود را با حمد و تسبیح پرودگار آغاز کند. می‌فرماید:«…وسَبِّح بِحَمدِ رَبِّکَ حینَ تَقوم. طور / ۴۸»
“هنگامی‌که برمىخیزى تسبیح و حمد پروردگارت را بجا آور”.
آغاز نماز شب: هنگامی‌که در سحرگاه براى عبادت و نماز شب برمىخیزى.
آغاز نماز: هنگامی‌که از خواب براى اداى نماز واجب برمىخیزى.
آغاز برخاستن: و هنگامی‌که از هر مجلس و محفلى برمىخیزى، حمد و تسبیح او کن.
مفسران در این آیه تفسیرهاى گوناگونى دارند، ولى جمع میان همه اینها نیز ممکن است، چه در سحرگاه براى نماز شب، و چه بعد از خواب براى اداى فریضه، و چه بعد از قیام از هر مجلس باشد.
آرى روح و جانت را به تسبیح و حمد خدا نور و صفا ببخش، زبانت را به ذکر او خوشبو کن، از یاد او مدد بگیر، و براى مبارزه با کارشکنی‌هاى دشمن آماده شو! در روایات متعددى آمده است که پیامبر(ص) هنگامی‌که از مجلس برمىخاست تسبیح و حمد خدا بجا مىآورد و مىفرمود:” انه کفاره المجلس”:” این تسبیح و حمد کفاره مجلس است[۵]“.
از جمله در حدیثى آمده است پیامبر(ص) هنگامی‌که از مجلس برمىخاست مىفرمود:”سبحانک اللهم و بحمدک اشهد ان لا اله الا انت، استغفرک و اتوب الیک”. بعضى عرض کردند اى رسول خدا این چه کلماتى است که مىگویى فرمود: هن کلمات علمنی هن جبرئیل، کفارات لما یکون فى المجلس[۶]:” اینها کلماتى است که جبرئیل به من آموخته و کفاره چیزى است که در مجالس واقع مىشود” .[۷]
به طور کلی رسم پیامبر اسلام(ص) این بود که هر کاری از جمله کلام خود را با حمد و تسبیح الهی آغاز و با نام و یاد خداوند نیز خاتمه می‌داد. و این سنت حسنه نبوی در کلام بانوی دو عالم فاطمه زهرا(س) به زیبایی تجلی می‌یابد آن جا که در آغاز خطبه گرانقدر فدکیه می‌فرماید:
«حمد و ستایش، خدای را بر نعمت‌هایی که ارزانی داشت و شکر و سپاس، او را بر اندیشه نیکویی که در دل نگاشت و ثنا و تحسین بر آنچه از پیش فرستاد؛ بر نعمتهای فراگیر که [بدون خواست کسی] از چشمه لطفش جوشید، و دهِش‌های انبوه و درخور، که بخشید، و بخشش‌های کامل و بی‌زوال که در پی می‌رسد.
دِهش‌هایش، بیرون از گنجایش شمارش کنندگان و پاداششان، فراتر از توان ستایشگران و شناخت ژرفا و جاودانگی‌شان، برتر از اندیشه خردورزان است. مردمان را برای تداوم و تسلسل نعمت‌ها با سپاسگزاری فراخواند و به پاس فراوانی پاداش، در ستایش را به روی خلایق گُشود و با این فراخوانی [به ستایش و سپاس]، نعمتهای خود را دو چندان کرد».
و زینب کبری(س)، آن وارث شایسته و آینه تمام نمای مادر نیز در آغازسخن با تسبیح و حمد الهی آغاز می‌کند ، آن هم زمانی که در نهایت سختی و فشار است، زمانی که همه هستی‌اش را در مقابل نگاهش سربریده‌اند، و او را که اسطوره‌ی حیا و عفت است، در معرض نگاه نامحرمان به اسارت برده‌اند، زمانی که عزیز برادر و حجت الهی را در زنجیر می‌بیند و فرزندان برادر را بی تاب….
با حمد آغاز می‌کند:
«خدایی را سپاس که پروردگار جهانیان است و صلوات و درود بر سرور پیامبران».
«خدا را ستایش می‌کنم و بر پدرم محمد(ص) و خاندان پاک و برگزیده‌اش درود می‌فرستم».
… تا همگان بدانند این خاندان، اتصال غیرقابل انکاری با خداوند متعال دارند و در هر حال حتی در هنگام سختی و فشار از اعتقاد راسخ به خداوند متعال و از اعتراف به بزرگی و یگانگی خدای متعال دست برنمی‌دارند و جز از موضع شکر و سپاس با خدای خویش سخن نمی‌گویند و این درس بزرگی است برای ما که شاید با اندکی سختی نه تنها شکر را فراموش می‌کنیم بلکه، حتی گاهی پا را فراتر گذاشته، زبان به شکوه می‌گشاییم.
فاطمه زهرا(س) در پایان خطبه فدکیه نیز انگشت اشارت به سوی خدای متعال دارد و می‌فرماید:
«آنچه می‌کنید در محضر خداست«و کسانی که ستم کرده اند به زودی خواهند دانست به کدام بازگشتگاه برخواهند گشت.[۸]»
من دختر کسی هستم که شما را از عذاب سختی که در پیش است، هشدار می‌داد.
[حال که چنین است] پس هر کاری که می‌خواهید بکنید و ما نیز کار خودمان را می‌کنیم. به انتظار بنشینید[تا میوه‌ی تلخ درختی را که کشتید، بچینید و کیفر کاری را که کردید، ببینید] ما نیز به انتظار می‌نشینیم».و زینب کبری(س) نیز هم در شام و هم در کوفه کلام خویش را با یاد خداوند متعال پایان می‌بخشد :
– «خدای را سپاس که آغاز ما را با مهربانی و نیکبختی و سعادت و پایان ما را با بخشش و شهادت و مغفرت همراه کرد و از خدا می‌خواهم که پاداش ما را کامل گرداند و بر آن بیفزاید و پایان نیکو عنایت فرماید و به شرافت تمام کند که او بخشنده مهربان است و ما را خدا کافی است و بهترین یاور و پشتوانه اوست».
– «هرگز مباد مهلتی که به شما داده‌اند فریفته‌تان سازد، چرا که خداوند گناهکاران را زود به مکافات و مجازات نمی‌رساند، انتقام خون ستمدیدگان را خدا می‌ستاند. هرگز چنین نیست که می‌پندارید. خدا مراقب ما و شماست».
[۱] . اصول کافی، ج۲،ص۹۵٫
[۲] . ر.ک: بحثی کوتاه پیرامون خطبه فدک(برگرفته از درس‌های حاج آقا مجتبی تهرانی)، ص۳۲-۳۰٫
[۳] . مانند: بقره:۲۶۷- نساء: ۱۳۱- هود:۷۳- ابراهیم:۱ و ۸ و….
[۴] . فاتحه: ۲- انعام ۱ و ۴۵- اعراف: ۴۳- یونس:۱۰ – ابراهیم: ۳۹و…
[۵] . ” تفسیر المیزان” جلد ۱۹ صفحه ۲۴٫
[۶] . ” در المنثور” جلد ۶ صفحه ۱۲۰٫
[۷] . تفسیر نمونه، ج۲۲، ص: ۴۶۸٫
[۸] . سوره شعراء، آیه ۲۲۷٫
